Achtergrond

Achtergrond

Met water opgespoten vlees, nepkaas en cantharellensoep met slechts 0,1 procent cantharel: de voedselindustrie verzint de ene na de andere kandidaat voor onze Gouden Windeiverkiezing voor het meest misleidende product. Als consument kom je er steeds meer achter dat misleiding door de voedselindustrie eerder regel dan uitzondering is. Tot overmaat van ramp is die misleiding meestal legaal. Producenten verkennen de grenzen van de wet en krijgen daarvoor alle ruimte van de handhavende instantie, de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit (NVWA).

Kijk je op de website van de NVWA onder Etikettering van Levensmiddelen en Misleiding, dan is de eerste zin: 'De productnaam of de afbeelding op een verpakking of etiket hoeft niet exact overeen te komen met de inhoud van het product.' Verderop staat nog dat meldingen over misleiding geen prioriteit krijgen. Het tekent de houding van deze handhavende overheidsinstantie: de voedselindustrie krijgt veel ruimte voor haar misleidende praktijken. 

NVWA erkent misleiding

Formeel zijn de voedselindustrie en de overheid het roerend eens: consumenten mogen nooit misleid worden. Dat is keurig vastgelegd in het Warenwetbesluit Etikettering van Levensmiddelen. Maar in de praktijk is dit besluit voor velerlei interpretaties vatbaar, erkent ook de NVWA. Zo mag Albert Heijn de ronkende naam 'romige bospaddenstoelensoep met cantharellen' opvoeren, ook al is in het 'Excellent' soepje slechts 0,1 procent cantharel te vinden. Waarom staat de wet dat toe? Omdat AH die 0,1 procent cantharel in de ingrediëntenlijst zet. De NVWA snapt best dat dit 'consumenten het gevoel kan geven dat zij worden misleid.' Maar dat is niet haar verantwoordelijkheid, vindt de NVWA. Moet je als consument maar beter lezen: 'De NVWA adviseert consumenten altijd het etiket én de ingrediëntenlijst vooraf goed te lezen om te weten wat je eet.'

Verdeel en heers

Zo'n houding is niet alleen de omgekeerde wereld, maar leidt de aandacht ook af van het werkelijke probleem. De NVWA wijst de slachtoffers van misleiding op hun 'verantwoordelijkheid' en negeert de verantwoordelijke partijen. Die strategie blijkt heel effectief. Als het over misleiding gaat, is de eerste vraag vaak: hoe kunnen consumenten zichzelf hiertegen beschermen? En niet: hoe stoppen we de misleiders? Hoe kunnen we het systeem en de houding van de industrie veranderen, zodat consumenten zeker weten dat ze eerlijke producten kopen?'

De consument is niet het probleem!

De misleiders maken misbruik van het feit dat wij onze boodschappen doen zonder vergrootglas en encyclopedie op zak. Volgens Fred Brouns, hoogleraar Innovatie en gezonde voeding aan de Universiteit Maastricht, toont dit een gat in de wetgeving: 'Fabrikanten zeggen dat consumenten de achterkant van producten beter moeten lezen; die zien daar vervolgens iets over kilojoules en microgrammen en haken dan af.' Zonder gespecialiseerde apparatuur of veel voedselkennis is het vrijwel onmogelijk om te achterhalen of de kleur, geur of smaak van een voedselproduct natuurlijk, bewerkt of pure nep is. De huidige voedselmarkt is volkomen ondoorzichtig en de enige die daar baat bij heeft is de voedselindustrie. Dát is het werkelijke, structurele probleem. Bovendien blijkt uit onderzoek uit 2013 van de consumentenbond dat etiketten op voedingsmiddelen vaak vol fouten zitten. Hoeveelheden kloppen niet, ingrediënten in het product staan niet op het etiket of staan er wel op maar zitten niet in het product. Dus zelfs als je als consument het etiket goed leest, kan je alsnog worden misleid.

Volksgezondheid al in gevaar

De overheid komt pas in actie als de volksgezondheid in gevaar is. Maar dan had de NVWA al lang actie moeten ondernemen: de volksgezondheid loopt immers al jaren gevaar. Ruim 40 procent van de Nederlanders is te dik en één op de zeven kinderen en jongeren worstelt met overgewicht of obesitas. Toch slingert de NVWA de vele suiker-, zout- of vetbommen in de supermarkt niet op de bon, ondanks misleidende slogans als 'verantwoord', 'evenwichtig' of 'gezond'. foodwatch deed een rondje supermarkt en zet een aantal voorbeelden van 'legale misleiding' voor je op een rij.

1. Albert Heijn Fruitreep Framboos, 'boordevol fruitvulling'
De marketing is slim: fruitreep klinkt goed en verantwoord. Je ziet glanzende frambozen op de verpakking, omlijst door kreten als 'boordevol fruitvulling' en 'koek met frambozenvulling'. En als je de ingrediëntenlijst leest, zie je vooraan '50% Framboosvulling' staan! Daar heb je meteen het sterkste staaltje misleiding van AH te pakken. De framboosvulling bestaat grotendeels uit suiker! In de hele 'fruitreep' is slechts 5 procent frambozenpuree en 3 procent geconcentreerde framboos te vinden, plus wat frambozenaroma. Toch kan AH deze suikerreep geheel legaal presenteren als een verantwoord tussendoortje. 

2. Campina Magere Fruit Melk Banaan, 'goed voor groot en klein'
In het glas melk op de verpakking plonzen twee grote stukken banaan. Maar deze drank kun je beter suikermelk noemen: er zit slechts 1 procent banaan en ruim 9 gram suiker per 100 ml in! Per glas van 150 ml zijn dat ruim drie suikerklontjes. Toch krijgt dit product een groen vinkje voor 'gezondere keuze' en benadrukt Campina op de verpakking de belangrijke voedingstoffen in de fruitmelk: 'De gemiddelde aanbevolen consumptie van zuivelproducten is 450 ml per dag' en 'goed voor groot en klein.' Maar er staat niet bij dat een glas Magere Fruit Melk Banaan bijna twee keer zoveel suiker bevat als gewone melk! 

3. Johma Eisalade, 'zonder mayonaise'
Zit er geen mayonaise in dit product, zoals Johma claimt? Volgens de ingrediëntenlijst is de mayo vervangen door 'groentesaus'. Maar laten we daarin nu 'toevallig' precies de drie ingrediënten in aantreffen die nodig zijn om mayonaise te maken: (raap)olie, eigeel en (natuur)azijn. Johma voegt dus geen kant en klare mayonaise toe aan de eisalade, maar wél de mayonaise-ingrediënten. Zo verstopt Johma de mayonaise in zijn 'groentesaus'. Een knap staaltje misleiding!

4. Unox Kip Knaks, 'bereid met 100% scharrelvlees'
De naam suggereert dat het product voor 100 procent uit scharrelkippenvlees bestaat. De tekst op de achterkant van het blik dikt dat nog wat aan: 'Deze Kip Knaks zijn bereid met 100% vlees van scharrelkippen.' Dat is niet waar. Het product bevat slechts 64 procent kippenvlees, kippencollageen en rundercollageen. De rest is vulling met onder meer aardappelzetmeel, rijstebloem en water.

5. Kellogg's Frosties, een 'dagelijks evenwichtig vieruurtje'
De verpakking van Frosties straalt gezondheid uit, met graanhalmen en opspattende melk op de voorkant van de verpakking. Een 'dagelijks, evenwichtig vieruurtje' noemt Kellogg's zijn Frostiereep. Onterecht: de reep bestaat voor een derde uit suiker. Bovendien zitten er helemaal geen granen en gewone melk in. Wel maïsvlokken in een laag van onder meer gecondenseerde melk, suiker en witte kleurstof (E170). Waarom mag Kellogg's dan toch die wuivende graanhalmen afbeelden op zijn Frosties-verpakking? Omdat er gerstmoutaroma in het product zit. Een aroma is dus al voldoende om een afbeelding op het product te mogen zetten. 

Handige trucjes

Kellogg's en Albert Heijn laten nog een ander kunstje zien. Doordat AH - bij de Fruitreep Framboos - de combinatie van suiker, vulmiddel en een beetje fruit bestempelt als ‘50% fruitvulling’, mag dat vooraan staan in de ingrediëntlijst. Anders was die 8 procent framboos pas veel later in de lijst terechtgekomen. Ingrediënten moeten namelijk altijd op volgorde van hoeveelheid staan. Kellogg's doet hetzelfde door het hoofdingrediënt op te splitsen in 'Kellogg's maisvlokken' en het omhullende laagje met 'gecondenseerde melk'. In beide zit suiker, maar door die te verdelen over twee 'ingrediënten' houdt Kellogg's de suiker kunstmatig van de eerste plekken in de lijst.

Beperkte controle, geen straf

Als voedselfabrikanten de ruime wet- en regelgeving al zouden overtreden, hoeven ze zich nog steeds weinig zorgen te maken. De NVWA geeft geen prioriteit aan de aanpak van misleidende marketing en verder is er geen organisatie die etiketteringsregels actief handhaaft. De Reclame Code Commissie (RCC) controleert alleen naar aanleiding van een klacht. Als ze die klacht als gegrond beschouwt, heeft dat echter nauwelijks consequenties voor de overtreder. De voedselfabrikant krijgt een advies, maar er wordt niet beoordeeld of de aangepaste uiting conform de Nederlandse Reclame Code is. Past de producent zijn uitingen niet aan, dan kan hij op een non-compliancelijst worden gezet op de RCC-website. Vervolgens komt de betreffende overtreder wel onder de aandacht van de toezichthouders, zoals de Autoriteit Consument en Markt (ACM), maar dit is geen garantie dat er daadwerkelijk wordt ingegrepen. En vaak is het kwaad dan al geschied: voordat er een klacht bij het RCC ligt, heeft het misleidende product al jaren in de schappen gelegen. Gebrekkige handhaving moedigt voedselfabrikanten dus aan om het randje van de wet op te zoeken. Het is simpelweg financieel aantrekkelijk om te misleiden.

Misleidende voedings- en gezondheidsclaims

Onverantwoorde producten krijgen gemakkelijk een gezond imago: de producent hoeft alleen maar wat vitaminen, mineralen of andere voedingsstoffen toe te voegen om een voedings- of gezondheidsclaim te mogen dragen. Denk aan de mierzoete belVita ontbijtkoekjes van Liga die de goedgekeurde claim mag dragen: 'geeft energie voor de hele ochtend'. Of de suikerrijke (yoghurt)drankjes met toegevoegde vitamines die claimen dat ze je weerstand verhogen.

In 2009 waren er al plannen van de Europese Commissie om dit soort claims alleen toe te staan op producten met weinig suiker, zout of vet. Maar dat is tot nu toe succesvol verhinderd door de voedselindustrie. De Nederlandse overheid zou in actie moeten komen door zich op Europees niveau sterk te maken voor het doorzetten van de plannen uit 2009, om zo haar burgers te beschermen.

Tijd voor aanpak

Dankzij de aandacht van consumentenorganisaties en de druk van consumenten staat misleidende marketing inmiddels op de politieke agenda. Minister Schippers van Volksgezondheid heeft in december 2013 beloofd om met een actieplan te komen. foodwatch wil dat de minister die ambitie zo snel mogelijk concreet maakt. 

Word donateur

foodwatch voert onafhankelijk campagnes tegen misleidende marketing. Maar zonder jouw steun zijn wij nergens: foodwatch accepteert principieel geen subsidies van de overheid en giften van voedselbedrijven. Word nu donateur! Vecht samen met foodwatch tegen misleidende marketing!