Van gemak naar gevaar: het verhaal achter bewerkt voedsel

Technologische innovatie heeft de traditionele bewerking van voedsel veranderd in een wereldwijde industrie bomvol ulra-bewerkte voedingsmiddelen (UPF). Onze eetgewoonten worden vandaag de dag beïnvloedt door goedkope, verslavende en sterk bewerkte producten. Het bewijs dat UPF's in verband staan met ernstige gezondheidsrisico's blijft toenemen.

Sommige voedselprocessen bestaan al eeuwenlang: onze voorouders waren gewend aan het fermenteren van alcohol en zuivelproducten, het bakken van brood en het conserveren van vlees en vis door middel van zouten. Deze technieken waren zowel nuttig als smakelijk. Ze werden ontwikkeld om de smaak te versterken, de verteerbaarheid te verbeteren en voedsel te conserveren. In de loop van de tijd hebben de schaalvergroting en de toenemende behoefte aan een consistente smaak en gemak ertoe geleid dat voedselproducenten chemische additieven en extracten zijn gaan gebruiken om smaken en texturen efficiënter en goedkoper te kunnen namaken.

Versnelling, verschuiving, verandering

Deze verschuiving markeerde een overgang van traditionele methoden naar moderne voedselverwerkingstechnieken, wat leidde tot de ontwikkeling van de ultra-bewerkte voedingsmiddelen die we vandaag de dag consumeren. Onderzoekers stellen vast dat UPF's na de Tweede Wereldoorlog in veel landen een belangrijke bron van voedingsenergie zijn geworden en vervolgens op wereldwijde schaal beschikbaar kwamen toen de globalisering van de industrie vanaf de jaren zeventig versnelde.

Technologische innovaties hebben de groei van de wereldwijde UPF-industrie sinds het begin aangedreven. Bedrijven als Nestlé en Kellogg's zijn in de 19e eeuw groot geworden met de ontwikkeling van babyvoeding en massaal geproduceerde ontbijtgranen. In de afgelopen eeuw hebben voortdurende innovaties UPF-bedrijven in staat gesteld te groeien en de markt te domineren. Deze bedrijven investeren fors in onderzoek en ontwikkeling, waardoor ze de belangrijkste technologieën op het gebied van productie, verwerking en verpakking in handen hebben. Ze weten ook hoe ze zich moeten aanpassen aan sociale en milieutrends, bijvoorbeeld door nieuwe producten met voedingsclaims op de markt te brengen.

Grote voedselproducenten hebben hun producten aangepast met behulp van 'voedselengineering' - een techniek om voedsel te veranderen. Ze deden dit omdat mensen zich steeds meer zorgen begonnen te maken over of hun voeding wel gezond was. Door deze aanpassingen hebben de bedrijven twee dingen tegelijk kunnen doen: hun productaanbod uitbreiden en laten zien dat ze 'maatschappelijk verantwoord' bezig zijn. Hierdoor hebben ze hun sterke positie in de voedselmarkt weten te behouden, wat het nog moeilijker maakt om er ooit verandering in te brengen.

Winstgevende voedingsmiddelen voor winstgedreven industrie

Voor de industrie zijn UPF's doorgaans goedkoop te produceren omdat ze vaak zijn gebaseerd op goedkope basisgrondstoffen zoals tarwe, suiker of plantaardige oliën, die met behulp van geavanceerde voedseltechnologie en additieven zeer smakelijk worden gemaakt. Voeg daar een lange houdbaarheid, geoptimaliseerd transport en marketing aan toe en de winstgevendheid neemt nog verder toe. Daarom promoot de voedingsindustrie UPF's met alle marketingmiddelen die ze tot haar beschikking heeft, omdat ze zeer winstgevend zijn.

Tussen 1989 en 2019 was de wereldwijde UPF-industrie consequent winstgevender en had ze veel hogere nettowinstmarges dan zowel de wereldwijde voedselproductie als de wereldwijde voedingsdetailhandel: groei is wat telt en UPF's zijn ontworpen voor kapitaalaccumulatie. Acht bedrijven hebben in deze periode een stabiele toppositie ingenomen binnen de wereldwijde UPF-industrie: Nestlé, PepsiCo, Unilever, Coca-Cola, Danone, Fomento Económico Mexicano (exploitant van de grootste bottelarij van Coca-Cola), Mondelez en Kraft Heinz Co.

Waarom zitten consumenten in de val?

Te vaak wordt de schuld voor slechte voedingskeuzes bij de consument gelegd, maar mensen leven in een voedselomgeving waar ze niet aan kunnen ontsnappen en die hun gedrag meer beïnvloedt dan ze beseffen.

• UPF's smaken lekker en zijn overal te krijgen. Ze zijn zo samengesteld dat we er vaak meer van willen eten. Ze zijn bijna overal gemakkelijk verkrijgbaar: in supermarkten, op het werk, op (tank)stations, in automaten en in elke kleine buurtwinkel. Supermarkten spelen een centrale rol in de distributie van UPF's: zoals de Australische onderzoeker Phil Baker het stelt: “hoe rijker het land, hoe meer supermarkten, hoe meer ultraverwerkte voedingsmiddelen”.
• Grote voedingsbedrijven besteden miljarden euro's aan marketing en doen dat al heel lang. In de 19e eeuw promootte Nestlé zijn “Farine Lactée” als een voedingsmiddel dat zieke, premature baby's kon genezen. Volgens Statista besteden de grootste UPF-bedrijven jaarlijks miljarden dollars aan marketing. Nestlé alleen al gaf tussen 2015 en 2019 ongeveer 100 miljard dollar uit aan marketing en aanverwante kosten. Het jaarbudget van Unilever aan marketing (inclusief wasmiddelen en verzorgingsmiddelen) schommelt tussen de 6 en 6,5 miljard!
• UPF's zijn op veel vlakken over het algemeen goedkoper dan vervangbare onbewerkte en minimaal bewerkte voedingsmiddelen. Een Belgische studie schat de monetaire kosten van voedingspatronen met een hoger en lager caloriegehalte aan UPF's en onbewerkte/minimaal bewerkte voedingsmiddelen (MPF's). De conclusie is dat 100 kcal uit UPF's 58% goedkoper was dan 100 kcal uit MPF's. Aangezien voedselprijzen vaak een belangrijke factor zijn voor de betaalbaarheid en consumptie van voedsel, betekent dit een aanzienlijk concurrentievoordeel. Dit is vooral aantrekkelijk voor kwetsbare groepen.

Net als andere schadelijke industrieën gebruiken grote UPF-bedrijven politieke en niet-marktgerichte strategieën om overheidsmaatregelen die de vraag naar hun producten zouden kunnen verminderen, te vertragen, af te zwakken of te blokkeren. Dit omvat marketing via gezondheidszorgsystemen, massamedia en digitale reclame, evenals innovaties die worden ondersteund door bedrijfswetenschap. Zo hebben sommige UPF-bedrijven zich actief verzet tegen nationale regelgeving die de marketing van zuigelingenvoeding aan banden moest leggen. De UPF-industrie heeft zich ook verzet tegen belastingen op suikerhoudende dranken, inspanningen om de marketing van ongezonde voeding aan kinderen te reguleren, strengere voedseletiketteringsvoorschriften en de verspreiding van Nutri-Score. Het beeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen dat zij nastreven, is erop gericht een gunstig imago te behouden en het idee te promoten dat zelfregulering door de industrie, in tegenstelling tot verplichte overheidsregulering, voldoende is om kritieke volksgezondheids- en milieukwesties aan te pakken. De UPF-sector aarzelt niet om intimidatietactieken te gebruiken en onderzoekers die bewijsmateriaal leveren ter ondersteuning van strengere regelgeving, te ondermijnen, net als de tabaks- en alcoholindustrie.

Negatieve gezondheidseffecten van UPF's

Uit recent onderzoek blijkt duidelijk dat UPF's negatieve gezondheidseffecten hebben die verder gaan dan het feit dat ze veel suiker, zout en vet aan onze voeding toevoegen. Er is dringend behoefte aan verder, door de overheid gefinancierd en dus onafhankelijk van belangen van de voedingsindustrie, onderzoek naar de verschillende manieren waarop UPF's als voedingscategorie de gezondheid beïnvloeden.

Maar een onvolledig begrip van de verschillende mechanismen mag geen excuus zijn voor passiviteit: volksgezondheidsinstanties in verschillende landen zijn al begonnen met het promoten van onbewerkte of minimaal bewerkte voedingsmiddelen en het expliciet aanbevelen van een beperking van de consumptie van ultraverwerkte voedingsmiddelen. De argumenten voor het belasten van frisdranken, het beperken van ongezonde voedselreclames gericht op kinderen of het beperken van het gebruik van bepaalde additieven klinken steeds luider en luider.

Om het hoofd te bieden aan de uitdaging van UPF's die onze voedselsystemen binnendringen, is een integrale aanpak van voedselsystemen nodig, om zowel de markt- als de politieke strategieën van de UPF-industrie tegen te gaan. Het is dringend noodzakelijk om de UPF-industrie niet langer te betrekken bij het opstellen van overheidsbeleid en regelgeving: UNICEF heeft onlangs een stap in deze richting gezet, en hopelijk zullen regeringen snel volgen.

Bronnen en meer informatie:

• National Library of Medecine: Globalization, first-foods systems transformations and corporate power: a synthesis of literature and data on the market and political practices of the transnational baby food industry, 21 mei 2021.
• University of Bath: Intimidation tactics against researchers in tobacco, ultra-processed food and alcohol sectors, 25 november 2024.
• Foodwatch: Strategies used by the agro-industrial lobby against a mandatory Nutri-Score, 17 juni 2024